بیشتر مردم دنیا دقیقاً می‌دانند طول یک کیلومتر چقدر است، یک لیتر چقدر حجم دارد، یک کیلوگرم چقدر سنگین است و ۲۵ درجه‌ی سانتی‌گراد تا چه اندازه گرم است. دلیل این موضوع اینست که تقریباً تمام کشورهای جهان استانداردی به نام سیستم متریک را پذیرفته‌اند. از دهه‌ی ۱۹۶۰ «دستگاه بین‌المللی یکاها» سیستم استاندارد بین‌المللی برای اندازه‌گیری‌ها بوده است (تنها سه کشور از این استاندارد پیروی نمی‌کنند: لیبریا، میانمار و ایالات‌متحده ـ در مورد ایالات‌متحده احتمالاً به این دلیل که فرانسوی‌ها سیستم متریک را اختراع کرده بودند...).
نبود استاندارد یکپارچه یا وجود استانداردهای مختلف ممکن است پیامدهای ناگواری داشته باشد. در سال ۱۹۹۹، خطای ناوبری باعث شد «مدارگرد اقلیمی مریخ» بیش اندازه در جو این سیاره فرو برود و همین موضوع باعث نابودی این فضاپیما شد. این خطا به این دلیل اتفاق افتاد که یکی از پیمانکاران فرعی ناسا در یکی نرم‌افزارهای مرتبط با ناوبری به‌جای استفاده از واحدهای متریک تعیین‌شده توسط ناسا (نیوتن-ثانیه) از واحدهای بریتانیایی (پوند-ثانیه) استفاده کرده بود. اما حتی در ایالات‌متحده نیز نیازهای اقتصادی و علمی باعث شد است روند فزاینده‌ی به‌کارگیری استاندارد متریک ادامه داشته باشد.
فناوری نانو مثالی برای این موضوع است؛ حوزه‌ای که در آن سیستم متریک استاندارد بلامنازعی است که حتی پژوهشگران ایالات‌متحده هم از آن استفاده می‌کنند و مجبور نیستیم از جدول‌های تبدیل برای تبدیل نانومتر به نانواینچ یا نانوفوت و نانولیتر به نانوگالن استفاده کنیم.
استانداردها چیزی فراتر از واحدهای اندازه‌گیری توافقی هستند
نقش استانداردها در جامعه‌ی ما بسیار پررنگ‌تر از واحدهای اندازه‌گیری توافقی است. استانداردها دو نوع متفاوت دارند: استانداردهای اندازه‌گیری فیزیکی (برای کمیت‌های سنجه‌ای مانند جرم، زمان و فرکانس که ریشه در دستگاه بین‌المللی یکاها (SI) دارند) و استانداردهای اسنادی (توافق‌نامه‌های نوشته‌شده‌ای میان تولیدکنندگان و/یا مصرفکنندگان محصولات و خدماتی که حاوی مشخصات فنی یا معیارهای دقیق دیگری هستند که ممکن است حاوی قوانین، دستورالعمل‌ها یا تعاریف ویژگی‌ها باشند).
به بیان ساده، استاندارد روشی توافقی و قابل تکرار برای انجام کارها است. استاندارد سندی منتشرشده است که در آن مشخصات فنی یا معیارهای دقیق دیگری وجود دارد که برای استفاده‌ی مداوم به‌عنوان قوانین، دستورالعمل‌ها، یا تعاریف طراحی شدهاند. استانداردها زندگی را آسان‌تر می‌کنند و میزان اثربخشی و قابل‌اطمینان بودن محصولات و خدماتی را که مصرف می‌کنیم افزایش می‌دهند. استانداردها قرار است اختیاری باشند؛ آن‌ها قرار است خلاصه‌ای از بهترین شیوه‌ها در مقابل شیوه‌های کلی دیگری باشند که ممکن است مورد استفاده قرار گیرند.
پژوهش و استانداردسازی در مدل ساده‌ی انتقال فناوری (کپی‌رایت اسپرینگر)
استانداردها برای استفاده‌ی اختیاری طراحی شدهاند و هیچ‌گونه مقرراتی را تحمیل نمی‌کنند. اما ممکن است قوانین و مقررات به استاندارد خاصی رجوع کرده و رعایت کردن آن را اجباری کنند. برای مثال، ویژگی‌های فیزیکی و قالب کارت‌های اعتباری در استاندارد شماره‌ی BS EN ISO/IEC ۷۸۱۰:۱۹۹۶ بیان شده است. رعایت این استاندارد یعنی می‌توان از کارت‌ها در سراسر دنیا استفاده کرد.
اگر در زندگی روزانه‌ی خود برای چیزهایی مانند قهوه‌سازها، تلفن‌های همراه، سی‌دی‌ها و اتومبیل‌ها استاندارد نداشتیم، زندگی بسیار پیچیده و بسیار گران‌تر می‌شد. کافی است به مصائبی فکر کنید که مسافران بین‌المللی به خاطر ناسازگاری دوشاخه‌ها و پریزها در سراسر دنیا تجربه می‌کنند.
استانداردها سازگاری به وجود می‌آورند و هر استانداردی نتیجه‌ی کار گروهی است. کارگروه‌هایی از تولیدکنندگان، کاربران، سازمان‌های پژوهشی، بخش‌های دولتی و مصرفکنندگان در همکاری با یکدیگر در تلاشند تا استانداردهایی را به وجود بیاورند که نیازهای جامعه و فناوری را برآورده کنند.
استانداردها در سطوح و گستره‌های متفاوتی وجود دارند: استانداردهای ملی مانند ANSI در ایالات‌متحده یا DIN در آلمان؛ استانداردهای منطقه‌ای مانند استاندارد EN در اتحادیه‌ی اروپا یا استانداردهایی که توسط «کمیسیون استاندارد پان آمریکن» وضع شدهاند؛ استانداردهای بین‌المللی مانند IEC و ISO که تعداد زیادی از کشورهای سراسر جهان آن‌ها را به رسمیت می‌شناسند.
استانداردهای فناوری نانو
زمینه‌های مختلف فناوری نانو هم به استانداردسازی نیاز دارند تا بتوان در آن‌ها از تجاری‌سازی و توسعه‌ی بازار حمایت کرد، مبنایی برای تهیه و تامین مواد به وجود آورد، و از قوانین و مقررات مناسب پشتیبانی کرد. به‌خصوص نمی‌توان از نقش حیاتی استانداردها در بحث نوظهور ارزیابی خطر در فناوری نانو چشم‌پوشی کرد. فقدان استاندارد در فناوری نانو چالش‌های مهمی به وجود می‌آورد چون در حال حاضر:
• هیچ‌گونه اصطلاح‌شناسی یا تعریف‌های بین‌المللی مورد توافقی برای فناوری نانو وجود ندارد
• هیچ‌گونه پروتکل بین‌المللی مورد توافقی برای ارزیابی سمیت نانوذره‌ها وجود ندارد
• هیچ‌گونه پروتکل استانداردی برای ارزیابی تاثیرات زیست‌محیطی نانوذره‌ها وجود ندارد
• هیچ‌گونه تکنیک و ابزار اندازه‌گیری استانداردی وجود ندارد
• هیچ‌گونه مواد مرجع تایید‌شده و فرایند استانداردی برای کالیبراسیون وجود ندارد
سازمان‌های توسعه‌ی استاندارد (SDO) تلاش‌های اصلی خود برای استانداردسازی فناوری نانو را از زمانی بین اوایل تا اواسط دهه‌ی ۲۰۰۰ آغاز کردند. این سازمان‌ها هنوز درصدد تعریف استانداردهای فناوری نانو هستند ولی تاکنون هیچ‌یک از این استانداردها فراگیر نشده‌اند. این سازمان‌های توسعه‌ی استاندارد عبارت‌اند از:
• پنل استانداردهای فناوری نانو موسسه‌ی ANSI در ایالات‌متحده (ANSI-NSP)
• کارگروه E۵۶ انجمن ASTM در فناوری نانو
• کارگروه موسسه‌ی استاندارد بریتانیا BSI برای فناوری نانو (NTI/۱)
• کارگروه استاندارد اروپا (CEN) «برنامه‌ی کار فناوری‌های نانو» (CEN/TC ۳۵۲)
• گروه IEC برای استانداردسازی فناوری نانو برای محصولات و سیستم‌های الکتریکی و الکترونیکی (TC ۱۱۳)
• گروه کاری استانداردهای فناوری نانو IEEE
• کارگروه ISO برای فناوری‌های نانو (TC ۲۲۹)
• گروه کاری سازمان همکاری و توسعه‌ی اقتصادی (OECD) برای نانومواد ساخته‌شده (WPNM)
به سوی فرهنگ واژگان و اصطلاح‌شناسی برای فناوری نانو
به‌هرحال، فناوری نانو به استانداردهای بین‌المللی توافقی نیاز دارد. یکی از اولین کارهایی که باید مورد توجه قرار گیرد ـ و سنگ بنای اصلی هر صنعت نوظهوری است ـ ایجاد اصطلاح‌شناسی و فرهنگ واژگان هماهنگی است که مورد پذیرش سرتاسر جهانیان باشد. بدون اصطلاح‌شناسی دقیقی که مورد پذیرش همه باشد، تعامل درباره‌ی خطرات و مزایای فناوری نانو دچار «تعمیم‌های بیش‌ازحد» می‌شود. برای مثال، معمولاً از اصطلاح «نانوذرات کربن» برای توصیف طیف بسیار متنوعی از نانومواد مانند فولرن‌ها، نانولوله‌‌های کربنی یک‌جداره، دو‌جداره، چند جداره و حتی گازهای ناشی از سوختن گازوئیل استفاده می‌شود.
وجود اصطلاحات و تعاریفی که همۀ دنیا روی آن توافق داشته باشند مسئله‌ی ساده‌ای به نظر می‌رسد ولی حقیقتاً دشوار است. حتی در سال ۲۰۱۹، کمیسیون اروپا لازم دید گزارشی منتشر کند («اتحادیه‌ی اروپا در نانومواد دقیق‌تر می‌شود» ) و در آن توصیه‌هایی برای به‌کارگیری هماهنگ و منسجم تعریف نانومواد در همۀ زمینه‌های قانون‌گذاری در سطح ملی و اتحادیه‌ی اروپا ارائه دهد. و این فقط اروپا است! (همچنین «تعریف اصطلاح نانومواد» را مطالعه کنید)
بعد از اصطلاح‌شناسی در فناوری نانو، دومین موضوعی که در فهرست قرار دارد ویژگی‌ها و آزمایش‌های موردنیاز برای پشتیبانی از مشخصه‌سازی و اندازه‌گیری در مقیاس نانو است؛ و اینکه فناوری نانو چگونه بر سلامت، ایمنی و محیط‌زیست تاثیر می‌گذارد.
استانداردهای جهانی پذیرفته‌شده در حوزه‌ی فناوری نانو از کارگران، ایمنی عمومی و محیط‌زیستی، تهیه و تامین و تجاری‌سازی فناوری‌های نانو در صنایع مختلف پشتیبانی می‌کنند. با توجه به بحث‌هایی که در مورد خطرهای بالقوه‌ی نانومواد مهندسی‌شده در جریان است، یکی از کارکردهای مهم استانداردهای فناوری نانو مربوط به جنبه‌ی ایمنی محصولات است.
امروزه، محصولاتی که حاوی نانومواد هستند، به‌خصوص در صنایع غذایی و آرایشی، ملزم به استفاده از هیچ‌گونه برچسب مشخصی نیستند. هنگامی‌که استانداردهای مناسب تدوین شوند و مورد تایید قرار گیرند، می‌توان این استانداردها را روی برچسب‌های محصولات آورد تا مصرف‌کننده مطمئن شود این محصول خاص بر اساس بهترین شیوه‌ها تحت آزمایش‌های ایمنی قرار گرفته است و محصولی ایمن به حساب می‌آید.
نویسنده: مایکل برگر ـ سه عنوان از کتاب‌های مایکل توسط انجمن سلطنتی شیمی به چاپ رسیده است.
منبع: www.nanowerk.com